ในรัชสมัยของสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี เป็นยุคของการสร้างบ้านแปลงเมือง จึงมีการก่อสร้างเป็นจำนวนมาก อาทิ พระราชวัง ป้อมปราการ กำแพงพระนคร พระอาราม ต่างๆ ลักษณะสถาปัตยกรรมสมัยนี้ ล้วนสืบทอดมาจากสมัยกรุงศรีอยุธยาตอนปลาย ฐานอาคารจะมีลักษณะอ่อนโค้งดุจรูปเรือสำเภา ทรงอาคารจะสอบชลูดขึ้นทางเบื้องบน ส่วนประกอบอื่นๆ ของอาคารก็ไม่แตกต่างจากอยุธยามากนัก เป็นที่น่าเสียดายว่าสถาปัตยกรรมสมัยธนบุรีมักได้รับการบูรณะ ซ่อมแซมในสมัยหลังหลายครั้งด้วยกัน ลักษณะในปัจจุบันจึงเป็นแบบสถาปัตยกรรมในรัชกาลที่บูรณะครั้งหลังสุด เท่าที่ยังปรากฏเค้าเดิมในปัจจุบัน ได้แก่ ป้อมวิชัยประสิทธิ์ กำแพงพระราชวังเดิม พระตำหนักท้องพระโรงและพระตำหนักเก๋งคู่ในพระราชวังเดิม พระอารามทั้งในพระนครและหัวเมืองที่ได้รับการบูรณะปฏิสังขรณ์ในรัชกาลนี้ ล้วนแต่ได้รับการบูรณะใหม่ในรัชกาลต่อมาเช่นกัน ที่ยังแสดงลักษณะศิลปกรรมสมัยกรุงธนบุรีได้แก่ พระอุโบสถและพระวิหารน้อย วัดอรุณราชวราราม พระอุโบสถและพระวิหารเดิมวัดราชคฤห์ พระอุโบสถเดิมวัดอินทาราม ตำหนักแดงวัดระฆังโฆสิตาราม และพระอุโบสถวัดหงส์รัตนาราม

หมายเหตุ
1. วัดอรุณราชวราราม ตั้งอยู่ทิศตะวันตกของแม่น้ำเจ้าพระยา และฟากตะวันออกของถนนอรุณอมรินทร์ ตั้งอยู่ปากคลองมอญ ตรงข้ามตลาดท่าเตียน วัดนี้เป็นวัดที่สวยงามมากวัดหนึ่ง แสดงฝีมือการช่างศิลปของไทยตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยาตอนปลาย จนถึงสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ เป็นอย่างดี

ประวัติความเป็นมาของวัด
วัดอรุณราชวราราม เดิมเป็นวัดเก่าแก่มาตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานี เดิมเรียกวัดมะกอก ภายหลังเปลี่ยนเป็น วัดมะกอกนอก ต่อมาเปลี่ยนเป็นวัดแจ้ง และได้รับสถาปนาเป็นพระราอารามหลวงชั้นเอกสมัยสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช ด้วยเหตุที่ เมื่อกรุงศรีอยุธยาเสียแก่พม่า พระเจ้าตากสินมหาราช ครั้งดำรงตำแหน่งเป็นพระยาตากได้ตีฝ่ากองทัพพม่าออกมา ได้ล่องเรือมาจนสว่างขึ้นที่หน้าวัดแห่งหนึ่งในเมืองธนบุรี จึงตั้งชื่อว่า วัดแจ้ง และได้ตั้งมั่นอยู่ที่เมืองนี้ เมื่อทรงกู้อิสรภาพได้ใน พ.ศ.2311 ก็ทรงตั้งกรุงธนบุรีขึ้นเป็นเมืองหลวง โดยทรงกำหนดเอากำแพงป้อมวิชัยประสิทธิ์ข้างฝั่งตะวันตกของแม่น้ำเจ้าพระยาเป็นที่ตั้งตัวพระราชวัง แล้วโปรด “ …ให้ขยายเขตกั้นเป็นพระราชวังถึงคลองนครบาล (คลองวัดแจ้ง) เพราะฉะนั้นวัดแจ้งจึงตกเข้ามาอยู่กลางพระราชวัง เป็นการยกเว้นเลิกไม่ให้พระสงฆ์อยู่อาศัย เขตพระราชวังตะวันตกจดวัดโมลีโลกย์ ซึ่งเป็นตลาดท้ายสนม เรียกว่า วัดท้ายตลาด ในรัชกาลพระเจ้ากรุงธนบุรี ระยะ 15 ปีนั้น ได้ทรงปฏิสังขรณ์พระอุโบสถ และพระวิหารเดิมของวัดแจ้งให้บริบูรณ์ดีขึ้นตามที่จะทำได้ …” (กรมศิลปากร, 2521 : 5-6 )

ต่อมาสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย รัชกาลที่ 2 ทรงปฏิสังขรณ์ ก่อสร้างถาวรวัตถุเพิ่มเติม แล้วพระราชทานนามว่า วัดอรุณราชธาราม ครั้นถึงแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 4 ก็ได้ทรงปฏิสังขรณ์วัดนี้ต่อมาจนเรียบร้อยและพระราชทานนามใหม่ว่า วัดอรุณราชวราราม ซึ่งได้ใช้เป็นชื่อทางราชการมาจนบัดนี้

โบราณสถานที่สำคัญในวัด
โบราณสถานในวัดอรุณราชวราราม มีที่น่าสนใจอยู่หลายแห่ง เช่น พระอุโบสถ แสดงช่างฝีมือช่างศิลปสมัยรัตนโกสินทร์ สมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 4 อยู่เป็นอันมาก
ด้านหน้าประตูทางเข้าพระอุโบสถมียักษ์อยู่ 2 ตน ยืนถือตะบองอยู่ทั้งสองข้างของประตูเรียกกันว่า กุมภัณฑ์เฝ้าวัด สร้างขึ้นด้วยคติว่า เป็นสิ่งที่มีอำนาจศักดิ์สิทธิ์ที่จะป้องกันภูตผีปีศาจ เป็นผู้คุ้มครองรักษาวัดให้พ้นภยันตราย ยักษ์ทั้งสองนี้แสดงให้เห็นถึงศิลปการแต่งตัวโขนละครเป็นงานฝีมือปั้นชั้นครูของพระยาหัตถการบัญชา (ปัจจุบันถูกซ่อมผิดไปจากฝีมือเดิม) อันแสดงวิธีการประดับตกแต่งที่ถูกต้อง ประตูทางเข้ามียอดซุ้มเป็นรูปมงกุฎรอบพระอุโบสถมีวิหารคด ประดิษฐานพระพุทธรูปปางมารวิชัยโดยรอบ พระประธานในพระอุโบสถ เป็นพระพุทธรูปปางมารวิชัย นามพระพุทธธรรมิศรราชโลกนาถดิลก เป็นพระพุทธรูปที่สร้างด้วยปูนลงรักปิดทอง ฝีมือช่างสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยรัชกาลที่ 2 ขนาดหน้าตักกว้าง 3 ศอกคืบ ที่น่าสนใจคือ พระพักตร์ของพระพุทธรูปองค์นี้เป็นฝีพระหัตถ์ของพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ทรงปั้นหุ่นเอง เบื้องหน้าด้านข้างทั้งสองของพระประธาน มีพระอัครสาวก 2 องค์ นั่งประนมมือ ที่ภายในพระอุโบสถนี้ มีจิตรกรรมฝาผนังที่น่าสนใจ เขียนเป็นเรื่องเกี่ยวกับพุทธประวัติ ส่วนบานประตูหน้าต่างด้านในเป็นลายกำมะลอ

โบราณสถานอีกแห่งหนึ่งคือ พระวิหาร ภายในมีพระพุทธรูปชัมภูนุทมหาบุรุษลักขณาอสีตยานุบพิตร เป็นพระประธาน และมีพระพุทธรูปอีกองค์หนึ่งประดิษฐานอยู่ด้านหน้ามีพระนามว่า พระอรุณ หรือ พระแจ้ง ขนาดหน้าตักกว้าง 50 เซนติเมตร พระแจ้งนี้เชิญมาจากเมืองเวียงจันทน์ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้าฯ ให้อัญเชิญมาประดิษฐานที่วัดนี้ ด้วยทรงดำริว่า นามพระพุทธรูปองค์นี้ตรงกับชื่อวัด ส่วนด้านหน้าทางทิศใต้ของวัด มีพระอุโบสถเดิม และพระวิหารน้อยตั้งอยู่ สถานที่ทั้ง 2 แห่ง ก็มีสิ่งที่น่าสนใจเช่นกันคือ ในพระอุโบสถเดิมมีพระแท่นที่ประทับของพระเจ้าตากสินมหาราชพระแท่นหนึ่งสร้างด้วยไม้กระดานแผ่นเดียว ขนาดกว้าง 1.67 เมตร ส่วนที่พระวิหารน้อยประดิษฐานพระธาตุจุฬามณี

นอกจากนี้ยังโบราณสถานที่สำคัญอีกแห่งหนึ่งคือพระปรางค์วัดอรุณราชวราราม พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ทรงพระราชปรารภที่จะสถาปนาพระปรางค์เดิม ซึ่งสูงเพียง 16 เมตร หรือ 8 วา ให้งดงาม และสูงยิ่งขึ้น แต่เมื่อโปรดให้กำหนดลงมือขุดรากแล้ว พระองค์เสด็จสวรรคตเสียก่อน พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงโปรดให้ดำเนินการสถาปนาองค์พระปรางค์ต่อเติมอีกจนสำเร็จ ถึงยกยอดมงกุฎลำภุขันธ์ แต่ยังหาทันได้ทำการฉลองไม่ก็เสด็จสวรรคต องค์พระปรางค์ซึ่งก่อสร้างขึ้นสำเร็จเป็นครั้งแรกนี้ ตามหลักฐานระบุว่า เป็นงานออกแบบของพระยาราชสงคราม (ทัต หงสกุล) นายช่างผู้สืบเชื้อสายสกุลช่างมาแต่กรุงศรีอยุธยา ต่อมาพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงได้ทรงสถาปนาองค์พระปรางค์ต่อเติมจนเสร็จบริบูรณ์ การต่อเติมในระยะหลังตลอดจนการประดับกระเบื้องสีองค์พระปรางค์นี้เป็นงานที่พระยาราชสงคราม (กร หงสกุล) ผู้เป็นบุตรของพระยาราชสงคราม (ทัต) ได้กระทำต่อมาจนแล้วเสร็จ ด้วยเหตุที่พระปรางค์องค์นี้ได้รับการสถาปนาสร้างมาถึง 3 รัชกาล ฐานและทรงขององค์พระปรางค์จึงได้รับการเสริมสร้างต่อเติม บูรณะปฏิสังขรณ์ตลอดมาจนกร ะทั่งรัชกาลปัจจุบัน (ณัฎฐภัทร นาวิกชีวิน, 2519 : 57-58)

2. วัดอินทาราม หรือวัดบางยี่เรือนอก

เป็นวัดที่พระเจ้าตากสินมหาราช ทรงประกอบพระราชกุศล มีโบราณวัตถุที่เกี่ยวข้อง กับพระองค์หลายอย่างเช่น พระแท่นบรรทมไสยาสน์ เป็นพระราชอาสน์ที่พระองค์ทรงประทับแรมทรงศีล และทรงเจริญกรรมฐาน

นอกจานี้ยังเป็นที่ประดิษฐาน (ฝัง) พระบรมศพของพระเจ้ากรุงธนบุรี และได้ถวายพระเพลิง ทั้งบรรจุพระบรมอัฐิไว้ ณ วัดนี้เช่นเดียวกัน

ปัจจุบันวัดอินทาราม เป็นพระอารามหลวงชั้นตรี ชนิดวรวิหาร ตั้งอยู่ถนนเทอดไท ตำบลบางยี่เรือ อำเภอธนบุรี กรุงเทพมหานคร มีเนื้อที่ (ปัจจุบัน) ประมาณ 25 ไร่ วัดนี้ไม่ปรากฏว่าผู้ใดสร้างและสร้างในสมัยของใคร แต่ส่วนใหญ่เข้าใจว่าเป็นวัดโบราณสมัยกรุงศรีอยุธยา มีเรื่องเล่ากันว่า พื้นที่ตามริมคลองบางกอกใหญ่ ซึ่งเป็นตำบลบางยี่เรือในขณะนั้น ในสมัยกรุงศรีอยุธยา บริเวณนี้มีลักษณะเป็นป่าสะแกทึบ แต่ฝั่งตรงกันข้ามเป็นที่ลุ่มมีหญ้าและกกขึ้นอยู่ในน้ำตื้นๆ คล้ายป่าพลุ ถ้าหากมีเรือล่องมาจากลำคลองจะต้องอ้อมคุ้ง มองเห็นบริเวณป่าในระยะไกลได้ถนัด ชายป่าตรงริมฝั่งนี้เองได้เป็นชัยภูมิของทหารไทย ใช้เป็นที่ดักซุ่มยิงเรือของข้าศึกที่ผ่านออกมาอย่างไม่ระมัดระวัง อาการที่ได้ซุ่มยิงนี้ เรียกว่า บังยิงเรือ กลายเป็นชื่อตำบลนั้น ต่อมาเพี้ยนเป็น บางยิงเรือ แล้วเป็น บางยี่เรือ ในที่สุด

วัดอินทาราม เดิมเรียกว่า วัดบางยี่เรือนอก คู่กับวัดราชคฤห์ (บางยี่เรือใน) เมื่อครั้งสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี ทรงตั้งกรุงธนบุรีเป็นนครหลวง วัดนี้นับว่าเป็นที่พอพระราชหฤทัยของพระองค์มาก จึงโปรดเกล้าฯ ให้บูรณะปฎิสังขรณ์อย่างถึงขนาด มีการขยายที่ของวัดออกไปเป็นอันมาก แล้วทรงสถาปนาขึ้นเป็นพระอารามหลวงชั้นเอกพิเศษ ใช้เป็นที่ประกอบพระราชกุศลใหญ่ๆ หลายครั้ง

สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี ทรงถวายที่ดินเป็นที่ธรณีสงฆ์เป็นอันมาก ทรงสร้างกุฏิ เสนาสนะ 120 ห้อง บูรณะพระปฏิมา และพระอุโบสถ เจดีย์ วิหาร และถวายพระไตรปิฎกอีกด้วย ทั้งให้บูรณะขึ้นทั่วทั้งอาราม และเสด็จมาทรงศีล บำเพ็ญพระกรรมฐานพระตำหนักอยู่ถึง 5 ครั้ง และทรงใช้วัดอินทารามเป็นที่ทรงงานถวายพระเพลิง และงานถวายประดับปกรณ์พระบรมอัฐิของสมเด็จพระพันปีหลวง กรมพระเทพามาตย์ (นกเอี้ยง) พระราชชนนี โดยโปรดให้สร้างพระเมรุ ซึ่งใช้เวลาสร้างถึง 2 เดือน และโปรดให้ชักพระศพมาสู่วัดอินทาราม เมื่อวันอังคาร แรม 2 ค่ำ เดือน 6 ปี มะแม พุทธศักราช 2318 รุ่งขึ้นอีก 2 วัน ก็ถวายพระเพลิง คือวันพฤหัสบดี แรม 4 ค่ำ รวมเวลาประกอบพระราชพิธี ถวายพระเพลิง 3 วัน 3 คืน และมีมหรสพราว 20 โรง โรงพิธีต่างๆ โดยได้นิมนต์สมณชีพราหมณ์มาทำบุญราว 6,000 รูปเศษ (ในคราวเดียวกันกับที่บำเพ็ญพระราชกุศลนี้ มีทัพพม่าอะแซหว ุ ่นกี้ ยกทัพมาประชิดเมืองพิษณุโลก จึงทรงตั้งพระราชหฤทัยจะถวายพระราชกุศลแด่สมเด็จพระบรมราชชนนีอีกครั้งหนึ่ง)

ในปี พ.ศ.2319 สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี ได้จัดงานถวายพระราชกุศลแด่สมเด็จพระราชชนนีขึ้นอีก โดยในงานพระราชกุศลคราวนี้ทรงบำเพ็ญเป็นงานใหญ่ เพื่ออุทิศส่วนพระราชกุศลเป็นการฉลองพระกียรติ ได้เกณฑ์ทหารต่างเมืองมาช่วยด้วย มีเมืองลพบุรี นครสวรรค์ พิจิตร พิษณุโลก กำแพงเพชร สุโขทัย ชัยนาท สิงห์บุรี อ่างทอง ฉะเชิงเทรา ราชบุรี เพชรบุรี และสุพรรณบุรี ให้มาช่วยกับทางวัด