โครงการพระจอมเกล้าศึกษา
พระอัจฉริยภาพด้านวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี
เมื่อกล่าวถึงพระอัจฉริยภาพด้านวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้า-เจ้าอยู่หัว ทุกคนล้วนคำนึงถึงการเกิดสุริยุปราคาเต็มดวงหรือมืดหมดดวง เมื่อวันที่ 18 สิงหาคม พุทธศักราช 2411 ที่ตำบลหว้ากอ จังหวัดประจวบคีรีขันธ์ ซึ่งพระองค์ทรงคำนวณได้ถูกต้องแม่นยำ และทรงคำนวณไว้ล่วงหน้าถึง 2 ปี ซึ่งต่อมานักดาราศาสตร์ปัจจุบัน ได้พิสูจน์ด้วยวิธีการสมัยใหม่ โดยใช้คอมพิวเตอร์และการพิสูจน์เอกสาร ซึ่งนักดาราศาสตร์ท่านนั้นได้กล่าวว่า พระองค์ทรงคำนวณด้วยพระองค์เอง และด้วยวิธีการของพระองค์ ที่มีรายละเอียดมากกว่าที่นักวิทยาศาสตร์ชาติตะวันตกได้คำนวณ และพยากรณ์ไว้ โดยพระองค์ท่านมิได้ทรงลอกเลียน หรือทรงใช้ข้อมูลหลักฐานของนักวิทยาศาสตร์ชาติตะวันตก
ทรงลบล้างข้อกล่าวหาของบาทหลวงเจซูอิตและคนไทยบางกลุ่ม
การค้นพบสุริยุปราคามืดหมดดวงของพระองค์ท่าน เป็นการแสดงพระอัจฉริยภาพด้านวิทยาศาสตร์ของคนไทยให้ชาวโลกประจักษ์ว่า ทรงมีพระปรีชาสามารถในการคำนวณ ทรงลบล้างข้อกล่าวหาของบาทหลวงเจซูฮิต ที่เข้ามาเผยแพร่ศาสนา ในรัชสมัยของสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ที่ได้บันทึกไว้ว่า“ชาวสยามมีความรู้เกี่ยวกับอุปราคาพอควร โดยสามารถคำนวณเวลาเกิดจันทรุปราคาได้อย่างคร่าว ๆ แต่ที่เกี่ยวกับการคำนวณเวลาเกิดสุริยุปราคานั้น ชาวสยามไม่มีความรู้เรื่องนี้แม้แต่น้อย” ในขณะเดียวกันก็เป็นการลบล้างความเชื่อของคนไทยที่เคยกล่าวไว้ว่าไม่มีสุริยุปราคาเต็มดวง แต่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทรงพิสูจน์ให้คนไทยในสมัยนั้นประจักษ์ว่า ปรากฎการณ์สุริยุปราคาเต็มดวงนั้นเกิดขึ้นได้จริง
พ.ศ. 2403พ.ศ. 2404พ.ศ. 2405พ.ศ. 2406พ.ศ. 2407พ.ศ. 2408พ.ศ. 2411 |
วันพุธ เดือนเก้า ขึ้น 14 ค่ำวันจันทร์ เดือน 8/8 ขึ้น 1 ค่ำวันจันทร์ เดือน 12 ขึ้น 9 ค่ำไม่ระบุวันที่วันจันทร์ เดือน 8 ขึ้น 1 ค่ำ อัฒคราชวันอังคาร เดือน 12 ขึ้น 10 ค่ำวันพฤหัสบดี เดือน 7 ขึ้น 15 ค่ำวันพฤหัสบดี เดือน 7 แรม 14 ค่ำวันศุกร์ เดือน 12 แรม 15 ค่ำวันเสาร์ เดือนอ้าย ขึ้น 15 ค่ำวันอาทิตย์ เดือนยี่ ขึ้น 1 ค่ำไม่ระบุวันที่ไม่ระบุวันที่ไม่ระบุวันที่วันจันทร์ เดือน 7 ขึ้น 15 ค่ำวันศุกร์ เดือน 6 ขึ้น 1 ค่ำวันพุธ เดือน 11 ขึ้น 14 ค่ำวันอังคาร เดือน 10 ขึ้น 1 ค่ำ ปีมะโรง สัมฤทธิศก |
เกิดจันทรุปราคาเกิดสุริยุปราคาดาวพระเคราะห์พุธพบดาวหางเกิดสุริยุปราคาดาวพระเคราะห์พุธเกิดจันทรุปราคาเกิดสุริยุปราคาเกิดสุริยุปราคาเกิดจันทรุปราคาเกิดสุริยุปราคาเกิดสุริยุปราคาเกิดสุริยุปราคาเกิดจันทรุปราคาเกิดจันทรุปราคาเกิดสุริยุปราคาเกิดจันทรุปราคาเกิดสุริยุปราคา |
เห็นในสยามเห็นในสยามเห็นในสยามเห็นในสยามเห็นในสยามเห็นในสยามไม่เห็นในสยามไม่เห็นในสยามไม่เห็นในสยามไม่เห็นในสยามเห็นในสยามไม่เห็นในสยามไม่เห็นในสยามไม่เห็นในสยามเห็นในสยามเห็นในสยามไม่เห็นในสยามเห็นในสยาม |
ประกาศ 182ประกาศ 199ประกาศ 203ประกาศ 204ประกาศ 207ประกาศ 212ประกาศ 230ประกาศ 240ประกาศ 261ประกาศ 302 |
ทรงใช้แนวคิดแบบวิทยาศาสตร์
พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงมีความมุ่งมั่น ทรงโปรดการค้นคว้าหาข้อเท็จจริงเพื่อตอบคำถามที่ทรงสงสัย ทรงเชื่อในเหตุผลและโปรดการทดลองปฏิบัติด้วยพระองค์เอง ซึ่งสอดคล้องกับพุทธศาสนาที่สอนไม่ ให้เชื่อจนกว่าจะได้ปฏิบัติจนเกิดความรู้ความเข้าใจ และการเรียนรู้ด้วยตนเอง ซึ่งคุณลักษณะดังกล่าวเป็นคุณสมบัติของผู้ที่เป็นนักวิทยาศาสตร์ ในขณะเดียวกันพระองค์ทรงส่งเสริมให้ราษฎรเชื่อในเหตุผล ไม่ให้เชื่อข่าวลือ เช่น การเกิดดาวหาง เป็นปรากฏการณ์ทางธรรมชาติที่สามารถมองเห็นได้ในหลายประเทศ ไม่มีอันตรายต่อผู้ใด พระองค์ทรงสนพระราชหฤทัยในด้านวิทยาศาสตร์มาตั้งแต่สมัยที่ยังทรงพระผนวช ด้วยทรงมุ่งมั่นศึกษาภาษามคธจนเชี่ยวชาญ เพื่อค้นหาคำตอบที่ทรงสงสัยจากพระไตรปิฎก ต่อมาทรงเชี่ยวชาญด้านภาษาตะวันตก เช่น ภาษาอังกฤษ และทรงศึกษาวิทยาการสมัยใหม่ของชาติตะวันตก อีกทั้งได้ทรงแลกเปลี่ยนความรู้ และเรียนรู้ร่วมกับนักบวชต่างชาติ เมื่อพระองค์ทรงทราบว่าการเกิดสุริยุปราคานั้น นักวิทยาศาสตร์สามารถคำนวณได้ล่วงหน้า พระองค์จึงทรงอุทิศเวลาติดตามศึกษาค้นคว้าด้วยพระองค์เอง ทำให้ทรงรอบรู้ทั้งด้านดาราศาสตร์และคณิตศาสตร์ พระองค์ทรงมีความสามารถในการใช้เครื่องมือทางดาราศาสตร์ และเครื่องวัดเวลา และในการเสด็จประพาสหัวเมืองต่าง ๆ นอกจากทรงได้สดับตรับฟังทุกข์สุขของราษฎรแล้ว ยังทรงนำเครื่องมือทางวิทยาศาสตร์มาทรงใช้วัดแดดวัดดาว เพื่อจะได้ทราบว่าในขณะนั้นพระองค์เสด็จและประทับอยู่จุดไหนของโลก การที่พระองค์ท่านทรงสนพระราชหฤทัยในการศึกษาหาความรู้ด้านวิทยาศาสตร์ อันเป็นที่มาของการคำนวณการเกิดสุริยุปราคา ดังนั้นการที่มีชาวต่างประเทศแซ่ซ้องสรรเสริญพระองค์ท่านว่าทรงพระปรีชาสามารถ ทรงเป็นนักคำนวณและนักดาราศาสตร์ยอดเยี่ยม จึงมิใช่สิ่งที่เหนือความเป็นจริง
ทรงคำนวณด้วยพระองค์เอง
ในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวนั้น ยังไม่มีคอมพิวเตอร์ใช้ ดังนั้น การคำนวณการเกิดสุริยุปราคา ซึ่งต้องใช้วิชาตรีโกณมิติชนิด Logarithm ที่มีขั้นตอนการคำนวณซับซ้อน เช่น การแก้สมการตรีโกณมิติทรงกลมท้องฟ้า ซึ่งเป็นหัวใจของการคำนวณการเกิดสุริยุปราคา พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระปรีชาสามารถโดยทรงคำนวณได้ด้วยพระองค์เอง
รศ.ดร. ขาว เหมือนวงศ์ นักดาราศาสตร์ผู้มีชื่อเสียงและเป็นที่ยอมรับในปัจจุบัน ได้พิสูจน์โดยตรวจสอบจากเอกสารที่เกี่ยวข้อง และใช้คอมพิวเตอร์ช่วยในการคำนวณ พบว่า พระองค์ท่านต้องทรงคำนวณการเกิดสุริยุปราคาในครั้งนี้ด้วยพระองค์เอง และต้องทรงคำนวณตั้งแต่ต้นจนสุดท้าย มิได้ทรงใช้ ข้อมูลจากปฏิทินเดินเรือของต่างประเทศ เนื่องจากเอกสารของต่างประเทศมิได้เปิดโอกาสให้กระทำได้ เพราะมิได้มีค่าต่าง ๆ ที่จำเป็นแก่การคำนวณมาให้ ไม่มีทางที่พระองค์ท่านจะนำเอาข้อมูลชั้นต้นของผู้ใดมาใช้ เพื่อทรงคำนวณประกอบเพิ่มเติมได้เลย โดยเฉพาะเมื่อพระองค์ทรงคำนวณไว้ล่วงหน้า 2 ปี คงไม่มีผู้ใดส่งเอกสารเหล่านั้นมาถวายได้รวดเร็วปานนั้น และพระองค์ทรงคำนวณนอกเหนือจากที่ต่างประเทศกระทำ
ทรงคำนวณไว้ล่วงหน้า 2 ปี
เจ้าพระยาทิพากรวงศ์ ได้บันทึกไว้ว่า พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทรงคำนวณไว้เมื่อปีขาล อัฐศก (ตรงกับจุลศักราช 1228 หรือ พ.ศ. 2409) หรือ 2 ปีก่อนเกิดสุริยุปราคาเต็มดวง) ว่า ปีมะโรง สัมฤทธิศก จุลศักราช 1230 จะมีสุริยุปราคาจับหมดดวง เมื่อเดือน 10 ขึ้น 1 ค่ำ ซึ่งต่อมานงเยาว์ กาญจนจารี ได้ศึกษาความเป็นไปได้จากเอกสารต่าง ๆ และยอมรับว่าการที่ทรงคำนวณการเกิดสุริยุปราคาไว้ก่อนล่วงหน้าถึง 2 ปีนั้น เป็นสิ่งที่เป็นไปได้ เนื่องจากมีการตระเตรียมการเพื่อเสด็จพระราชดำเนินทอดพระเนตรสุริยุปราคาเต็มดวง มีการสร้างพลับพลาค่ายหลวง เป็นตำหนักไม้ 3 ชั้น มีการเชิญแขกชาวต่างประเทศ เช่น เซอร์ แฮรีออด (Sir Harry Orde) นักดาราศาสตร์ชาวฝรั่งเศส ซึ่งต้องเชิญล่วงหน้าเป็นระยะเวลานาน เนื่องจากการคมนาคมในสมัยนั้นต้องใช้เรือเป็นพาหนะในการเดินทาง นอกจากนี้ยังมีการตระเตรียมอาหารเพื่อรับรองแขกเมืองให้เหมาะสม มีการจ้างพ่อครัวชาวฝรั่งเศสพร้อมผู้ช่วยและลูกมือ มีการสั่งอาหาร ไวน์ และน้ำแข็งจากสิงคโปร์ เป็นต้น ซึ่งสิ่งเหล่านี้ต้องใช้เวลาในการเตรียมการ จนแขกชาวต่างประเทศไม่คาดว่าจะได้พบที่พักอาศัยอันอุดมสมบูรณ์เช่นนี้ในป่าสยาม
ทรงคำนวณได้ถูกต้องแม่นยำ
ตำบลหว้ากอ
พระองค์ทรงคำนวณไว้ตั้งแต่ปีขาล อัฐศก ว่าจะเกิดสุริยุปราคาจับหมดดวงในราชอาณาจักรสยาม ที่ตำบลหว้ากอ จังหวัดประจวบคีรีขันธ์ ในวันอังคาร เดือน 10 ขึ้น 1 ค่ำ ปีมะโรง สัมฤทธิศก ซึ่งตรงกับจุลศักราช 1230 หรือวันที่ 18 สิงหาคม พุทธศักราช 2411 และจะมองเห็นมืดเต็มดวงตั้งแต่ปราณบุรีถึงเมืองชุมพร โดยดวงจันทร์จะเข้าจับดวงอาทิตย์จากทางด้านทิศตะวันตกเฉียงเหนือ เวลา 4 โมงกับบาทหนึ่ง (10 นาฬิกา 6 นาที) แล้วออกทางทิศตะวันออกเฉียงใต้ เวลาบ่ายโมงกับ 6 บาท (13 นาฬิกา 36 นาที) โดยดวงอาทิตย์จะมืดนานบาทหนึ่งของนาฬิกา คือ 6 นาทีนาฬิกากล (6 นาที) และจะเกิดสุริยุปราคาเต็มดวงตรงกลาง เวลา 5 โมงเจ็ดบาท (11 นาฬิกา 42 นาที)
ในวันที่ 18 สิงหาคม พุทธศักราช 2411 นั้น ในเวลา 10 นาฬิกา 6 นาที ท้องฟ้าไม่แจ่มใส มีเมฆหนา แต่เมื่อเวลา 10 นาฬิกา 16 นาที เมฆจึงจางท้องฟ้าสว่างมองเห็นดวงอาทิตย์ถูกจับทางทิศตะวันตก และท้องฟ้าเริ่มสลัวลง จนเมื่อเวลา 11 นาฬิกา 20 นาที ท้องฟ้ามืดลง จนมองเห็นดวงดาว จนกระทั่ง เวลา 11 นาฬิกา 36 นาที 10 วินาที เกิดสุริยุปราคาเต็มดวงนาน 6 นาที 45 วินาที และสุริยุปราคาคลายจนโมกขบริสุทธิ์ ในเวลา 1 นาฬิกา 37 นาที 45 วินาที
ต่อมา รศ.ดร. ขาว เหมือนวงศ์ ได้พิสูจน์ว่าในวันที่ 18 สิงหาคม พุทธศักราช 2411 ได้เกิดสุริยุปราคาเต็มดวงตรงกลาง ในเวลา 11 นาฬิกา 42 นาที จริง ตรงกับที่พระองค์ทรงคำนวณไว้
ทรงวางรากฐานด้านวิทยาศาสตร์
1. ทรงสถาปนาเวลามาตรฐาน
รศ.ดร. ขาว เหมือนวงศ์ ให้ความเห็นว่าการที่พระองค์ทรงคำนวณการเกิดสุริยุปราคาได้นั้น พระองค์ท่านทรงกระทำตามกระบวนการทางวิทยาศาสตร์อย่างแท้จริง และการที่พระองค์ทรงคำนวณการเกิดสุริยุปราคาได้เช่นนี้นั้น แสดงว่าประเทศไทยจะต้องมีระบบเวลามาตรฐานและมีวิธีการรักษาเวลามาตรฐานแบบอารยประเทศที่เชื่อถือได้ ถึงขั้นนำมาวัดตำแหน่งทางภูมิศาสตร์ของโลกได้
พระที่นั่งภูวดลทัศไนย
หลังคาพระที่นั่งภาณุมาศจำรูญในหมู่พระอภิเนานิเวศน์ ถ่ายจากพระที่นั่งภูวดลทัศไนย
(แลเห็นโครงปราสาทแถวนอก) ประมาณ พ.ศ. 2407
ตามข้อเท็จจริงปรากฏว่าในปี พ.ศ. 2395 ทรงโปรดให้สร้างที่ประทับชื่อพระอภิเนานิเวศน์ อันประกอบด้วยพระที่นั่งภูวดลทัศไนยซึ่งเป็นตึกสูง 5 ชั้น ชั้นบนสุดติดตั้งนาฬิกาขนาดใหญ่ทั้ง 4 ด้าน เพื่อบอกเวลามาตรฐานของประเทศไทย และโปรดเกล้าให้มีเจ้าหน้าที่รักษาเวลามาตรฐานขึ้น คือพันทิวาทิตย์ ทำหน้าที่เทียบเวลาตอนกลางวันขณะดวงอาทิตย์ผ่านเมอริเดียนของหอนาฬิกา และพันพินิตจันทรา ทำหน้าที่เทียบเวลาตอนกลางคืนขณะดวงจันทร์ผ่านเมอริเดียนของหอนาฬิกา จึงกล่าวได้ว่าเป็นตำแหน่งงานทางวิทยาศาสตร์ของไทยชุดแรก ดังนั้นเวลามาตรฐานของประเทศไทยสมัยนั้น ก็ควรเป็นเวลาของเส้นแวงประจำหอนาฬิกาหลวงแห่งนี้ ซึ่งควรเป็นเส้นแวงที่พระองค์ท่านทรงใช้ในการคำนวณการเกิดสุริยุปราคา ทรงสถาปนาเวลามาตรฐานนี้ขึ้นก่อนที่รัฐสภาอังกฤษจะประกาศระบบเวลามาตรฐานในปี พ.ศ. 2423
2. ทรงคำนวณวิธีการคิดอธิกมาส
พระองค์ทรงพบว่าตั้งแต่ปีกุน จุลศักราช 1093 ถึง ปีเถาะ เอกศก จุลศักราช 1301 นั้น ทุกช่วงเวลา 19 ปี จะมีอธิกมาส 7 ครั้ง เช่น
– ปีกุน ตรีศก จุลศักราช 1093 ถึง ปีมะเส็ง เอกศก จุลศักราช 1111 มีอธิกมาส 7 ครั้ง (ระยะห่าง 19 ปี)
– ปีมะเมีย โทศก จุลศักราช 1112 ถึง ปีชวด สัมฤทธิศก จุลศักราช 1130 มีอธิกมาส 7 ครั้ง (ระยะห่าง 19 ปี) เป็นต้น พระองค์จึงทรงประกาศว่า อธิกมาสนั้น 19 ปี มี 7 ครั้ง คือ ปีที่ 3 ปีที่ 6 ปีที่ 9 ปีที่ 11 ปีที่ 14 ปีที่ 17 และปีที่ 19 หรือทรงกำหนดวิธีจำ ดังนี้ คือ 33, 32, 332 หรือจะใช้วิธีคำนวณโดยใช้ปีจุลศักราชตั้ง ลบด้วย 8 หารด้วย 19 ถ้าได้เศษ 3, 6, 9, 11, 14, 17 ปีนั้นจะมีอธิกมาส เดือน 8 สองหน เศษนอกนี้เป็นปีปกติ เป็นต้น
เซกส์แทนต์
แผนที่ดาว
3. ทรงบัญญัติหน่วยวัดปริมาณน้ำฝน
สมเด็จพระราชินีนาถวิกตอเรียแห่งจักรภพอังกฤษได้ส่งเครื่องวัดปริมาณน้ำฝนมาถวายพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เครื่องนี้มีหน่วยเป็นนิ้ว (อังกฤษ) ซึ่งมีความละเอียดกว่าหน่วยวัดของไทย แม้ฝนตกเพียงเล็กน้อยก็วัดได้ ดังนั้นพระองค์จึงทรงกำหนดหน่วยวัดใหม่ เพื่อให้เข้าใจง่าย ดังนี้
1 นิ้ว (อังกฤษ) แบ่งออกเป็น 100 ส่วน แต่ละส่วนเรียกว่า สตางค์
สิบสตางค์ = ทสางค์
สิบทสางค์ = 1 นิ้ว ในขณะที่ 1 นิ้ว (ไทย) = 10 กระเบียด เป็นต้น
ทรงเลือกรับเทคโนโลยีจากตะวันตก
พระองค์ทรงทราบถึงความเจริญก้าวหน้าของประเทศตะวันตก จึงทรงมีพระราชดำริในการนำเทคโนโลยีแบบตะวันตกมาปรับแต่ง เพื่อใช้ในการปรับปรุงเปลี่ยนแปลงประเทศให้เป็นที่ยอมรับ โดยทรงเลือกรับเทคโนโลยีที่เป็นประโยชน์และเหมาะสมกับสภาพที่แท้จริงของสังคมในขณะนั้น เช่น เมื่อทรงโปรดเกล้าให้ขุนมหาสิทธิโวหาร ไปศึกษาการทำหนังสือพิมพ์ และ จมื่นจักรวิจิตรไปเรียนแก้นาฬิกา ณ ต่างประเทศ ทรงกำชับให้พิจารณานำสิ่งที่จะทำให้ “สิ่งไรที่ยากมาแต่ก่อนจะให้ง่ายเข้า สิ่งใดไม่สู้จะดีมาแต่ก่อน จะให้ดีขึ้นเข้ามา” ดังนั้นพระองค์จึงโปรดให้นำเทคโนโลยีจากตะวันตกเข้ามา ดังนี้
ด้านคมนาคม: ทรงโปรดให้สร้างถนน สะพาน และขุดคลอง เพื่อให้การคมนาคมสะดวก รวดเร็ว
ด้านการแพทย์: ทรงยอมรับการรักษาจากมิชชันนารี ทรงโปรดให้นำวิธีการรักษาแบบตะวันตกมาใช้กับราษฎร และทรงมีพระทนต์ปลอมที่ทำด้วยไม้ฝาง
ด้านการคลัง: ทรงโปรดให้สร้างโรงกษาปณ์เพื่อผลิตเงินเหรียญแทนเงินพดด้วง และออกธนบัตรหรือหมาย กับใบพระราชทานเงินตก สำหรับจ่ายเบี้ยหวัดให้ข้าราชการ
ด้านอุตสาหกรรม: ทรงโปรดให้นำเครื่องจักรกลมาใช้ เพื่อให้งานสำเร็จดีและรวดเร็ว เช่น โรงสีไฟ โรงเลื่อยจักร, โรงงานน้ำตาล
ด้านการพิมพ์: ทรงโปรดสั่งซื้อเครื่องพิมพ์ เพื่อพิมพ์บทสวดมนต์ คำสอนทางศาสนา และราชกิจจานุเบกษา
ด้านภูมิศาสตร์: ทรงจ้างผู้เชี่ยวชาญทำแผนที่ราชอาณาจักรสยามฝั่งตะวันออก
ด้านสถาปัตยกรรม: ทรงโปรดให้สร้างพระราชวังแบบฝรั่ง มีหอดูดาว มีครัวแบบฝรั่ง
ด้านการประชาสัมพันธ์: ทรงโปรดให้ฉายพระบรมฉายาลักษณ์ เพื่อส่งไปเจริญพระราชไมตรีกับนานาอารยประเทศซีกโลกตะวันตก
ด้านการทหาร: ทรงสั่งซื้อปืน เพื่อใช้ในการรักษาพระนคร
ด้านการพาณิชย์: ทรงโปรดให้ต่อเรือกลไฟ เพื่อใช้ในการขนส่งสินค้าไปค้าขาย